14.11.2023
Паспяховая перазімоўка азімага рапсу - адна з умоў высокага ўраджаю
Гісторыя вырошчвання рапсу ў Рэспубліцы Беларусь налічвае ўсяго каля 40 гадоў. Інтэнсіўнае распаўсюджванне яго ў рэспубліцы пачалося з сярэдзіны 80-х гадоў ХХ стагоддзя, а з сярэдзіны 90-х гадоў рынак насення рапсу быў адным з самых рэнтабельных рынкаў сельскагаспадарчай прадукцыі.
У сусветнай гаспадарцы рапс займае трывалыя пазіцыі як адна з асноўных алейных культур, паколькі ў насенні змяшчаецца 40-50% алею. Прадукты перапрацоўкі рапсу з'яўляюцца важнай сыравінай для вытворчасці харчовага расліннага алею, шроту (жмых) для камбікормавай прамысловасці, тэхнічнага алею для аднаўляльных крыніц энергіі і г.д. Рапс выдатны папярэднік для многіх культур і фітасанітар для збожжавых, адзін з лепшых меданосаў (з 1 га пасеваў пчолы збіраюць да 90 кг мёду). Варта адзначыць таксама дабратворны ўплыў рапсу на экалогію: 1 га яго пасеваў вылучае кіслароду ў 2,5 разы больш чым 1 га лесу.
Рапс ва ўмовах Беларусі вырошчваецца як асноўная алейная культура. Яна заняла ўстойлівае месца ў структуры пасяўных плошчаў і вырошчваецца на ўсёй тэрыторыі рэспублікі. Перавага аддаецца азімаву рапсу, як больш ураджайнаму ў параўнанні з яравым. Пры гэтым азімы рапс вельмі патрабавальны да ўмоў перазімоўкі. Шчаснасць яго перазімоўкі залежыць ад гатунку, надвор'я і тэхналогіі вырошчвання.
Паняцце "перазімоўка" ўключае здольнасць зімуючых раслін пераносіць нізкія тэмпературы, зімовыя адлігі, якія змяняюцца маразамі, і вялікія кантрасты дзённых і начных тэмператур у ранневясновы перыяд. Ва ўмовах Беларусі асноўнай прычынай пашкоджанняў і гібелі рапсу ў неспрыяльныя гады з'яўляецца вымярзанне пры недастатковым снежным покрыве і яго адсутнасці ў перыяд нізкіх адмоўных тэмператур. Азімы рапс валодае невысокай марозаўстойлівасцю. Пры нармальным развіцці раслін, добрай загартоўцы і ўстойлівым снежным покрыве ён пераносіць паніжэнне тэмпературы на ўзроўні каранёвай шыйкі да -14°С. Да вясны, па меры расходавання ўнутраных запасаў пажыўных рэчываў, марозаўстойлівасць рапсу зніжаецца, і крытычная тэмпература на ўзроўні каранёвай шыйкі складае ўжо -10 -12°С.
Пасеў азімага рапсу на тэрыторыі Беларусі праводзіцца ў жніўні. Пры спазненні з пасевам ад дапушчальных тэрмінаў зніжаецца не толькі ўраджайнасць, але значна ўзрастаюць рызыкі ў перыяд зімоўкі. Акрамя захавання тэрмінаў сяўбы на перазімоўку і ўраджайнасць рапсу аказвае ўплыў норма высеву насення. Загушчэнне пасеваў прыводзіць да празмернага выцягвання ўцёкаў, што пасля можа адмоўна выявіцца на зімоўцы рапсу. Да канца восеньскай вегетацыі павінны ўтварыцца моцныя расліны з развітым коранем. Добра развітая разетка дыяметрам 20-25 см, якая складаецца з 6-8 лісця, пры таўшчыні каранёвай шыйкі не менш за 6 мм і вышыні пункту росту не больш за 3 см – адна з умоў шчаснай перазімоўкі рапсу.
Спыненне вегетацыі па сярэдніх шматгадовых дадзеных у Беларусі адбываецца ў трэцяй дэкадзе кастрычніка, у шэрагу паўднёвых раёнаў – у пачатку лістапада. Пачынаючы з 2000-х і асабліва ў апошнія гады, даволі часта вегетацыя азімага рапсу на тэрыторыі рэспублікі працягваецца некаторы час і ў лістападзе. Далей адбываецца гартаванне раслін - гэта комплекс біялагічных і фізіялагічных працэсаў, якія прыводзяць да ўтварэння і назапашвання цукроў у тканінах, а таксама да зніжэння ўтрымання вады. Акрамя таго, утвараецца шэраг іншых арганічных рэчываў, якія гэтак жа, як і цукру, валодаюць ахоўнымі ўласцівасцямі. У выніку да канца восені пачынае ўзрастаць ўстойлівасць азімага рапсу да маразоў і іншым неспрыяльным з'явам. Лепшыя ўмовы для загартоўкі раслін складаюцца, калі на працягу дэкады тэмпература паветра ўтрымліваецца каля +5°С і +3°С на працягу наступных 5 дзён.
Змяненне клімату, якое назіраецца ў апошнія дзесяцігоддзі, прывяло да значнага павышэння тэмпературы паветра ў зімовы перыяд – зімы сталі цяплей у сярэднім на 2°С. Таксама яны сталі менш працяглымі, што ў цэлым спрыяльна для зімуюць раслін. Напрыклад, зіма 2020 года выдалася самай цёплай і маласнежнай за ўсю гісторыю метэаназіранняў. Азімыя культуры так і не змаглі здабыць стан глыбокага фізіялагічнага спакою, у анамальна цёплыя перыяды ў іх назіралася вегетацыя. Нізкіх тэмператур, небяспечных для рапсу, на працягу зімовых месяцаў не адзначалася, у выніку, перазімоўка прайшла цалкам шчасна.
Азімы рапс у студзені 2020 года (назіральны ўчастак аграметэаралагічнай станцыі Мінск)
Але так бывае не заўсёды. Рызыка пашкоджання і гібелі пасеваў рапсу падчас перазімоўкі застаецца. Ва ўмовах мяккіх зім снежны полаг няўстойлівы, частыя і працяглыя адлігі прыводзяць да сходу або памяншэння вышыні снежнага покрыва, што стварае павышаную верагоднасць пашкоджанняў пасеваў ад маразоў. Інтэнсіўныя і працяглыя адлігі парушаюць стан спакою раслін і зніжаюць іх марозаўстойлівасць. Пры гэтым рэзкае паніжэнне тэмпературы паветра пасля адлігі, больш небяспечна, чым паступовае пахаладанне.
Прынята лічыць, што тэмпература паветра ніжэй -15 -20°С, якая суправаджаецца недастатковым снежным покрывам (менш за 10 см), з'яўляецца небяспечнай і можа абумовіць паніжэнне тэмпературы на ўзроўні каранёвай шыйкі рапсу да крытычных значэнняў. Варта адзначыць, што нізкія тэмпературы паветра больш характэрны для поўначы і ўсходу рэспублікі, а бясснежжа і маласнежжа часцей назіраюцца на поўдні і захадзе. Такім чынам, паўтаральнасць зім з іх неспрыяльнымі спалучэннямі адносна раўнамерна размяркоўваецца па тэрыторыі Беларусі. Разам з тым, верагоднасць шчаснай перазімоўкі вышэй у паўднёва-заходніх раёнах краіны, паколькі лік і працягласць халодных перыядаў тут менш. Так, за апошнія 10 гадоў у Брэсцкай і Гродзенскай абласцях у 8-9 гадах гібель азімага рапсу не перавышала 10%.
Найбольш неспрыяльнымі за апошняе дзесяцігоддзе для перазімоўкі былі 2015 год і 2016 год – гібель рапсу назіралася больш чым на палове засеяных плошчаў. У гэтыя гады перазімоўка праходзіла ва ўмовах маласнежнай зімы з вялікімі кантрастамі тэмператур. У перыяды рэзкіх пахаладанняў тэмпература паветра паніжалася да -20 -25°C, снежнае покрыва было недастатковым (не больш за 1-4 см). Нізкія тэмпературы прывялі да вымярзання рапсу на большасці плошчаў у Віцебскай, Магілёўскай і Гомельскай абласцях.
Ранні сход снежнага покрыва і магчымыя звароты халадоў не выключаюць пашкоджанні і гібелі пасеваў ад нізкіх тэмператур у ранневясновы перыяд, калі азімы рапс ўжо аслаблены. У канцы зімы і ў пачатку вясны можа назірацца выправанне і вымаканне пасеваў у паніжаных месцах. Разам з тым, умовы для выправання і вымакання на вялікіх плошчах, як правіла, не ствараюцца.
Беларускімі навукоўцамі ў апошняе дзесяцігоддзе за кошт стварэння айчынных зімаўстойлівых, прадуктыўных, прыстасаваных да глебава-кліматычных умоў гатункаў, а таксама распрацоўкі тэхналогіі вырошчвання, зімаўстойлівасць азімага рапсу была павышана.
Алег Клінцэвіч, начальнік аддзела аграметэаралогіі службы гідралогіі і аграметэаралогіі Белгідрамета,
Вікторыя Блецько, вядучы інжынер-аграметэаролаг аддзела аграметэаралогіі Белгідрамета
Спецыялізаваныя сайты і сайты Філіялаў
Iнфармацыйныя iнтэрнэт-парталы
Iнтэрнэт-партал Прэзiдэнта Рэспублiкi Беларусь
Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь
Бiяметрычныя дакументы Рэспублікі Беларусь
Нацыянальны прававы Інтэрнэт-партал Рэспублікі Беларусь
Нацыянальны цэнтр інтэлектуальнай уласнасці
Беларускі прафсаюз работнікаў лесу і прыродакарыстання
Афіцыйныя геральдычныя сімвалы Рэспублікі Беларусь
Мінская абласная арганізацыя Беларускага прафсаюза работнікаў лесу і прыродакарыстання